Biblioteki w starożytności

     Najstarsze biblioteki powstały na Wschodzie jako biblioteki świątynne lub przyświątynne. Opiekowali się nimi kapłani, którzy wyłącznie posiadali sztukę pisania i byli pierwszymi twórcami piśmiennictwa i jedynymi jego użytkownikami. Z czasem niektórzy władcy wschodni poczęli tworzyć biblioteki pałacowe z reguły połączone z archiwum.

     Biblioteki prywatne i biblioteki publiczne powstały dopiero w Grecji i w Rzymie. Biblioteki egipskie - już za Cheopsa (IV dynastia - trzecie tysiąclecie pne) istniała w Egipcie instytucja zwana Domem Ksiąg, pełniąca zarazem funkcję biblioteki jak i archiwum. Bibliotekę pałacową, której księgozbiór poznano z wykopalisk, założył Amenofis IV w stolicy Achetaton (Tell El-Amarna) w Egipcie środkowym. Zbiór Amenofisa spisany jest na 358 tabliczkach glinianych. Znaleziono tu również najstarszy "exlibris" świata (obecnie w British Museum) - fajansową płytkę noszącą imię Amenofisa IV i jego małżonki oraz tytuł księgi. Diodior z Sycylii podaje informację Świętej bibliotece, umiejscowionej w świątyni grobowej Ramzesa II (XIII w. p.n.e) i przytacza ciekawy napis na niej - "Lecznica duszy".

     Dokładne wyobrażenie o bibliotekach świątynnych dają wykopaliska, m.in. w Apollinopolis Magna (Edfu) w Górnym Egipcie. W świątyni Horusa, wzniesionej przez Ptolomeuszy w latach 257-237 p.n.e, zachowała się mała sala biblioteczna z wykutym w ścianie napisem, wymieniającym 37 ksiąg ofiarowanych przez króla. Jest to najstarszy znany katalog książek. Dwie nisze w ścianach wskazują miejsce szaf na zwoje.

     Uniwersalno-naukowy charakter ateńskiego Liceum znalazł swe uznanie w Aleksandrii, gdzie za radą Demetriusza z Faleronu (namiestnika Aten, który został wypędzony przez Demetriusza Poliorketę) Ptolemeusz I Soter (III w. p. n. e.) założył w Aleksandrii rodzaj instytutu naukowo-badawczego, tzw. museion, w którym uczeni mogli bez przeszkód oddawać się studiom. Dla przeprowadzenia swych badań uczeni mieli otrzymać bogaty księgozbiór zaplanowany przez Demetriusza na 200 tysięcy ksiąg.

     Myśl jego została urzeczywistniona dopiero przez Ptolemeusza II Filadelfosa doprowadziła do zbudowania znacznie większego warsztatu naukowego. Król ten postanowił zgromadzić całe piśmiennictwo greckie dostępne za jego czasów. W tym celu wysłał swych agentów do wszystkich zakątków Morza Śródziemnego, do Grecji, na wyspy morza Egejskiego, na Kretę i Cypr, w poszukiwaniu cennych rękopisów. Dla zdobycia ważnych dzieł stosowano także inny sposób, a mianowicie podróżnych z przypływających do Grecji okrętów zobowiązywano do zdeponowania na pewien czas posiadanych książek i dokonywano z nich odpisy (prawo autorskie wówczas jeszcze nie istniało).

     Znana jest historia rękopisów dzieł Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa będących własnością Aten, które przeżywały kłopoty ekonomiczne, a które za kaucją 15 talentów (była to wysoka suma) pożyczyły Ptolemeuszowi III owe sławne teksty. Ten nie chcąc się rozstać z tak cennym nabytkiem polecił sporządzić piękne kopie i te właśnie odesłał właścicielom. W taki sposób król stracił kaucję wzbogacając jednocześnie swoją bibliotekę. Dzięki tym wysiłkom zgromadzono w obrębie pałacu królewskiego duże ilości książek w bibliotece zw. Brucheion, a nadto założono mniejszą bibliotekę przy świątyni Serapisa - Serapeion. W bibliotece przy Muzeum znalazła się cała literatura grecka: piękna i naukowa oraz zapewne literatura ludów wschodnich w przekładach greckich, w łącznej ilości 490 tysięcy zwojów. W Serapeionie złożono 42800 zwojów. Z czasem zbiory te powiększano.

     W roku inwazji Cezara na Egipt (48/47 p.n.e.) biblioteka główna liczyła 700 tys. zwojów a mniejszy jej oddział ok. 43 tys. Księgozbiór Serapeionu był przeznaczony na użytek mieszkańców miasta, natomiast Brucheion stanowił klasyczny warsztat naukowy dla uczonych pracujących nad całością literatury greckiej. Gromadzone rękopisy układano najczęściej według pochodzenia, potem wedle grup rzeczowych. Chciano teksty zawarte w rękopisach zinwentaryzować i odrzucić pisma fałszywe, a opisać dokładnie autentyczne. Zenodot z Efezu - dyrektor biblioteki, jako pierwszy podjął się krytycznego wydania dzieł ważniejszych autorów w celu ich rozpowszechniania.

     Z całej literatury zgromadzonej w Muzeum wydzielił teksty z zakresu epiki i liryki. Natomiast jego pomocnicy Aleksander z Pleuronu i Likofron zajęli się opracowaniem tragedii i komedii. Jednak główną część opracowania zbiorów aleksandryjskich wykonał, uczony - poeta Kallimach z Cyreny, który uporządkował zwoje według działów głównych. Było ich prawdopodobnie dziesięć:
1. Epos i poezja
2. Dramat
3. Prawo
4. Filozofia
5. Historia
6. Retoryka
7. Medycyna
8. Nauki matematyczne
9. Nauki przyrodnicze
10. Inne. 
     W obrębie działów układał zwoje alfabetycznie według nazw autorów, w przypadku gdy autor pisał tragedie i poezje, porządkował je według gatunków, a dalej już alfabetycznie. Podobny układ zastosował Kallimach w 120 księgach swojej bibliografii zwanej Pinakes (tablice, tj. spisy; pełny tytuł brzmiał: Tablice, tych wszystkich, którzy wsławili się w jakiejkolwiek dziedzinie literatury) zawarł w sposób systematyczny całą twórczość piśmienniczą od Homera aż po Arystotelesa. Jego bibliografia podzieliła piśmiennictwo na poezję (obejmowała rodzaje, a w ich obrębie gatunki literackie takie jak : epos, elegię, jamb, melikę, tragedię i komedię) i prozę (w skład, której wchodziła : historia, wymowa, filozofia, medycyna i prawo). W obrębie tego układu rzeczowego poszczególni autorzy jak i ich dzieła posiadały układ alfabetyczny. Artykuł o autorze obejmował nie tylko opis jego dzieł, lecz także krótką biografię autora. Opis bibliograficzny samego dzieła zawierał: tytuł przekazany w rękopisie lub utworzony przez bibliografa, pierwsze słowa tekstu (tzw. incipit), liczbę wierszy, zwojów, na których tekst był napisany, notatkę, że wiersz był przypisywany różnym autorom, albo że dzieło występuje pod różnymi tytułami, jeżeli zachodziła taka potrzeba. Tak więc w czasie opracowania bibliograficznego rękopisu uczeni musieli rozwiązać następujące problemy : kto jest autorem, określić tytuł, objętość i autentyczność tekstu oraz czas jego powstania. Katalog ten nie pozostał bez wpływu na praktykę bibliotek greckich. Zachowane fragmenty katalogów greckich od końca II w. p. n. e. świadczą, że praktyka grecka stosowała przede wszystkim podział piśmiennictwa na dwie wielkie grupy rzeczowe i alfabetyczny układ autorów w obrębie tych grup. Nadto niektóre katalogi podawały ilość zwojów, składających się na dany tekst ; a nawet zaznaczały liczbę zwojów zapisanych na odwrocie. "Pinakes" zaginęły, do czasów obecnych przetrwały jedynie opisy i cytaty, w których jest mowa m.in. o fakcie notowania objętości utworu w wierszach.