Historia książki - od glinianej tabliczki (3)

Pergamin 

     Pergamin wyrabiano ze skór owczych, koźlęcych i cielęcych, a także ze skórek embrionów jagnięcych (welin - najlepszy materiał piśmienny, przeznaczony na drogie modlitewniki). Dziś historycy rozróżniają w zasadzie dwa gatunki pergaminów. Charta italica - pochodzący z południa, bardzo cienki, wyrabiany ze skór owczych. Był on gładzony i kredowany po jednej stronie (pergamin zapisywano jednostronnie). Zyskał sobie duże uznanie we Włoszech, Hiszpanii i Francji. Drugi nazywano charta theutonica (wyrabiany po północnej stronie Alp), produkowany ze skór cielęcych. Był znacznie grubszy od południowego. Głądzono go i kredowano po obu stronach.

     Skóry przeznaczone do wyrobu pergaminów przetrzymywano przez kilka dni w dołach wypełnionych wapnem gaszonym. Następnie płukano i rozpinano na ramach. Dalej: poddawano skóry procesowi czyszczenia - zdejmowano tłuszcz, sierść i mięso. Następnie skóry suszono oraz nacierano miałem wapiennym i kredą. Potem wygładzano pumeksem. W końcowej fazie pergamin nasycano klejem i woskiem. Na specjalne zamówienie barwiono pergaminy na żółto, purpurowo lub niebiesko, a czasami nawet na czarno.

     Legenda mówi, że promotorem pergaminu był król Egiptu Ptolomeusz. Był on mianowicie zazdrosny o gwałtowny rozwój biblioteki króla Pergamonu Eumenesa (II wiek p.n.e.) i uznając ją za konkurencję dla biblioteki aleksandryjskiej, zakazał importu papirusu do Pergamonu. Eumenes nakazał więc swoim urzędnikom znalezienie innego materiału pisarskiego. Urzędnicy spełnili polecenie władcy. Nowy materiał nazwano po łacinie membrana pergamenea (błona pergamońska).

     Bajki, mity, legendy jakby piękne nie były - nie wiele mają wspólnego z prawdą historyczną. Opowiastka przytoczona przez Pliniusza w "Historii naturalnej" niewiele ma wspólnego z prawdą. Bowiem tuż po II wojnie światowej nad Morzem Martwym odnaleziono szereg manuskryptów pisanych na skórze zwierzęcej, a pochodzących z IV-II wieku p.n.e. Skór zwierzęcych używali również (od IV wieku) Fenicjanie, Grecy i Egipcjanie. Wszystko wskazuje jednak na to, że w królestwie Pergamonu udoskonalono produkcję i stąd rozpoczęła się ekspansja pergaminu na kraje basenu Morza Śródziemnego i dalej.

     We wczesnym Średniowieczu wyrobem pergaminu zajmowali się zakonnicy i używali go na potrzeby własnych skryptoriów. Później zawód ten przeszedł w ręce tzw. pergaministów, którzy wytwarzali pergamin dla zakonnych skryptoriów i dla kancelarii dworskich, a także na użytek uniwersytetów i osób świeckich.

     Pierwsze ślady pergaministów na ziemiach polskich datowane są na 1396 rok. Działali oni w Krakowie, należeli do bractwa cechowego malarzy i mieli warsztat najprawdopodobniej na Kazimierzu. Prawdopodobnie ich produkcja związana była z działalnością Uniwersytetu Jagiellońskiego. W XV wieku ośrodki wyrobu pergaminu usytuowane były już w Poznaniu, Gdańsku i Wrocławiu. Najlepszy pergamin wytwarzano właśnie w tym ostatnim mieście, tam też funkcjonowało najwięcej warsztatów zajmujących się jego produkcją.

     Pergamin był bardzo drogi. Zdarzało się, że pisano na nim po kilka razy, zeskrobując poprzedni tekst. Czasami moczono pergamin w mleku, żeby zmyć poprzedni napis. Takie pergaminy nazywano palimpsestami. Najlepiej zbadany palimpsest przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej. Jest to tekst Cycerona De republica, pochodzący z przełomu VII i VIII wieku.

     Odczytywanie palimpsestów nie jest łatwe, zajmują się tym wyspecjalizowane pracownie paleograficzne. Największą trudność sprawia badaczom uwidocznienie zeskrobanego tekstu. Pergamin poddaje się działaniu różnych odczynników chemicznych, stosuje się promieniowanie podczerwone.

     W Polsce odkryto dwa palimpsesty. Pierwszy w Bibliotece Katedralnej na Wawelu; jest to Tripatrita Iwona z Chartres. Drugi w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie; De officis Cycerona. W Średniowieczu pisano na pergaminie piórami ptasimi, głównie łabędzimi i gęsimi. Od V wieku w użycie wszedł nowy atrament zwany inkaustem. Był on mieszaniną kwasu garbnikowego, pochodzącego z narośli na dębach zwanych galasówkami, gumy arabskiej i siarczanu miedzi. Inkaust mocno spajał się z pergaminem pozostawiając trwały ślad. Zaletą inkaustu była łatwość jego sporządzania, toteż w Polsce inkaust wyrabiano nawet w szlacheckich dworach. Na pergaminach pisano również czerwonym atramentem sporządzonym z rtęci i siarki lub z bieli ołowianej oraz farbami ze sproszkowanego złota i srebra, rozpuszczonymi w kurzym białku lub gumie arabskiej. Sztuka pisania złotem i srebrem zwana chrysografią wzięła swój początek z Bizancjum, skąd przedostała się do krajów Europy.
|aza|