Słynne biblioteki (4)

Biblioteka Kórnicka

     Biblioteka Kórnicka PAN - jedna z największych bibliotek polskich. Główną siedzibą biblioteki jest zamek w Kórniku. Posiada także filię w Pałacu Działyńskich na Starym Rynku w Poznaniu.

     Bibliotekę założył około 1826 roku Adam Tytus hrabia Działyński (1796-1861) (z. Działyński). Po swoim ojcu Ksawerym (1756-1819), odziedziczył niewielką bibliotekę rodową i majętność kórnicką. Około 1817 r. rozpoczął gromadzenie książek. W tym celu odbywał w latach 1817-1823 podróże antykwarskie po Polsce, Szwecji, Danii, Niemczech, Czechach i Francji, nawiązując kontakty z antykwariuszami i uczonymi.

     Od samego początku zbierał książki polskie i dotyczące Polski. Zgromadził kilkadziesiąt tysięcy książek i rękopisów (samych poloników ok. 10 tys.). Dla potrzeb biblioteki przeznaczył zamek w Kórniku i specjalnie przystosowany pawilon ogrodowy. W 1828 roku rozpoczął także działalność wydawniczą od edycji tekstów praw litewskich..

     Jego syn i następca, Jan Kanty Działyński (1829-1880) z rozmachem kontynuował dzieło ojca. Zakupił wiele cennych księgozbiorów. Działalność wydawniczą biblioteki nieco przeprofilował, kontynuował jednak najpoważniejsze edycje ojca, tzn. Acta Tomiciana i Litesy. Ze względu na swoje osobiste gusta zakupił bibliotekę matematyczną, a także sponsorował edycje z nauk ścisłych i przyrodniczych. Drukował nadto podręczniki dla studiującej młodzieży. Zmarł bezpotomnie.

     Ostatni właściciel Kórnika, Władysław Zamoyski (1853-1924) (z. Zamoyski), wnuk Tytusa i siostrzeniec Jana Działyńskiego, nie miał zainteresowań bibliofilskich. Powiększył natomiast majętność kórnicką i dokupił dobra zakopiańskie. Aktem z 1924 r. przekazał cały majątek (ok. 18 tys. ha), wraz z biblioteką, narodowi polskiemu jako Fundację "Zakłady Kórnickie".

     W dwudziestoleciu międzywojennym Fundacja borykała się z efektami kryzysu lat 1929-1935. Od 1926 r. zapewniła jednak znakomitych dyrektorów placówce. Byli to kolejno: prof. Władysław Pociecha, Józef Grycz, Stanisław Bodniak. Księgozbiór nie powiększył się w tych czasach o znaczące pozycje, trwały zaś prace nad uporządkowaniem i skatalogowaniem zbiorów.

     W czasie II wojny światowej zbiory kórnickie szczęśliwie ocalały dzięki oddaniu pracowników biblioteki i korzystnym okolicznościom. Od 1953 roku (po zniesieniu wszystkich fundacji w Polsce) biblioteka przeszła pod zarząd Polskiej Akademii Nauk. W latach 50. uratowano zamek (leżący na mokrych gruntach) przed ruiną, stosując awangardową w tym czasie metodę osuszania gruntów prof. Romualda Cebertowicza. Odrestaurowano także, zniszczony w 1945 r., Pałac Działyńskich w Poznaniu.

     W 1994 r. oddano do użytku nowy magazyn biblioteczny, umożliwiający odciążenie zamku. Zbiory Biblioteki Kórnickiej liczą ok. 350 tysięcy woluminów, w tym 30 tys. starych druków i 15 tys. rękopisów. Tematycznie dotyczą one głównie historii i literatury polskiej. Zawierają wiele unikatów i pozycji niezwykle cennych dla kultury polskiej. W obu oddziałach - w Kórniku i w Poznaniu - mieszczą się czytelnie. Dzięki wdrażaniu nowych technologii, z coraz większej ilości zbiorów można skorzystać w Internecie za pośrednictwem biblioteki cyfrowej.

     Spośród zabytków rękopiśmiennych w bibliotece znajdują się takie jak: autografy Adama Mickiewicza: Dziadów część III, Pani, Juliusza Słowackiego Smutno mi Boże..., Cypriana Kamila Norwida O miłości ksiąg dwie z 1857 r., autografy prac i listów Tadeusza Kościuszki, Juliana Ursyna Niemcewicza, Józefa Wybickiego, ale także Napoleona i wielu innych postaci ze świata kultury i nauki. Prócz tego w Bibliotece znajduje się spuścizna Kazimiery Iłłakowiczówny, znaczna część dorobku Romana Brandstaettera i innych polskich literatów.

     Wśród starych druków znajduje się wiele unikatów, to jest druków, które istnieją tylko w jednym egzemplarzu. Najstarszy z nich to Ars moriendi z XV wieku. Do wyjątkowo cennych unikatów zaliczają się jedyne egzemplarze dzieł: Jana Kochanowskiego Szachy, Mikołaja Reja Żywot Józefa, Mikołaja z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego Rytmy abo wiersze polskie. Cenne zabytki historyczne reprezentują odpisy kronik Wincentego Kadłubka z XV wieku, kronik Długosza z XVI wieku, jedyny w Polsce zbiór dokumentów dotyczących konfliktów polsko-krzyżackich z XIV i XV wieku (dokumenty te zostały częściowo opublikowane przez Tytusa Działyńskiego, a obecnie wydawnictwo to jest kontynuowane).

     Ogromną wartość posiada zbiór odpisów wszystkich pism z kancelarii króla Zygmunta Augusta. Publikację tego zbioru zapoczątkował Tytus Działyński w 1852 roku a wydawnictwo to jest kontynuowane. Tytus zgromadził także bogate zbiory do dziejów polskiego parlamentaryzmu okresu I Rzeczypospolitej. Specjalnością biblioteki są historia parlamentaryzmu polskiego, ruchy protestanckie w Polsce, dokumenty książęce i królewskie XIII-XVIII w., archiwum Wielkiej Emigracji. Zbiory biblioteczne - zgodnie z wolą ich fundatorów - są nadal uzupełniane, udostępniane i przechowywane dla następnych pokoleń Polaków.

Fot. 1. Zamek w Kórniku, siedziba biblioteki
Fot. 2. Fundator biblioteki, Adam Tytus Działyński